پازیریک، کهن‌ترین فرش جهان و نماد هنر ایرانی
تصور کنید در دل کوه‌های یخ‌زده آلتای، گنجینه‌ای ۲۵۰۰ ساله از ایران باستان کشف می‌شود: فرش پازیریک، قدیمی‌ترین فرش گره‌دار جهان! این شاهکار متعلق به دوره هخامنشی (حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد) نه‌تنها یک اثر هنری خیره‌کننده است، بلکه ثابت کرد که ایران، مهد قالی‌بافی در جهان است. در این مقاله، با داستان کشف، ویژگی‌ها و اهمیت این فرش بی‌نظیر آشنا می شوید.
کشف یک گنج یخ‌زده: از دل تاریخ تا موزه آرمیتاژ
در سال ۱۹۴۹ میلادی،پروفسور سرگئی رودنکو، باستان‌شناس روس، این فرش شگفت‌انگیز را در دره پازیریک (در ۸۰ کیلومتری مغولستان) درون گور یخ‌زده یکی از فرمانروایان سکایی کشف کرد. سرمای شدید منطقه مانند یک کپسول زمان طبیعی عمل کرده و این فرش را برای بیش از دو هزار سال به‌طور شگفت‌انگیزی حفظ کرده بود. فرش پازیریک هم‌اکنون در موزه آرمیتاژ سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود و به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار باستانی جهان شناخته می‌شود.
ویژگی‌های فنی و هنری: جلوه‌ای از مهارت هخامنشی
ابعاد این فرش تقریباً ۱.۸۳ در ۲ متر است و شکلی مربع‌مانند دارد. جنس آن از پشم و رنگ‌های به‌کاررفته، طبیعی هستند. ویژگی‌های فنی این فرش، حتی با معیارهای امروزی نیز شگفت‌انگیز است:
• تراکم گره: ۳۶ گره در هر سانتیمتر مربع(معادل ۳۶۰۰ گره در دسیمتر مربع) که نشان از دقت و مهارت بسیار بالای بافندگان دارد.
• نوع گره: گره ترکی (متقارن) که برای اجرای طرح‌های پیچیده و منظم ایده‌آل است.
• رنگ‌ها: ترکیبی از صورتی روشن و سبز که با گذشت قرن‌ها همچنان جلوه خود را از دست نداده‌اند.
• طرح‌ها: تلفیقی هنرمندانه از نقوش هخامنشی، سکایی و آشوری که نشان‌دهنده تبادل فرهنگی گسترده در آن دوران است.
نقش‌مایه‌ها: داستانی اسطوره‌ای در پنج حاشیه
نقشه فرش پازیریک شامل پنج حاشیه و یک بخش مرکزی است که هر کدام روایتی تصویری از فرهنگ و باورهای آن زمان ارائه می‌دهند:
• حاشیه اول و پنجم: تکرار نقش جانوران افسانه‌ای بالدار(شبیه به گریفین).
• حاشیه دوم: نمایش ۱۴ سوارکار، ۱۴ سواربان و ۲۸ اسب در حال حرکت.
• حاشیه سوم: تکرار نقش گل‌های چهاربرگی.
• حاشیه چهارم: تکرار ۲۴ گوزن خالدار شاخ‌پهن.
• بخش مرکزی: شامل ۲۴ مربع که در هر یک، نگاره‌ای هشت‌پر دیده می‌شود.
اهمیت تاریخی و فرهنگی: ایران، خاستگاه قالی‌بافی
پیش از کشف فرش پازیریک، برخی گمان می‌بردند که مهد هنر فرش‌بافی، تمدن‌هایی مانند مصر است. اما این کشف انقلابی به‌پا کرد و ثابت نمود که ایران خاستگاه راستین هنر قالی‌بافی در جهان است. این فرش با نقش‌مایه‌های پیچیده و تکنیک‌های پیشرفته بافندگی، گواهی است بر مهارت و خلاقیت هنرمندان ایرانی در دوره هخامنشی. همچنین، این اثر گویای ارتباطات فرهنگی گسترده ایران با اقوام همجوار، مانند سکاهاست.
بازسازی در ایران: احیای یک میراث ملی
پس از کشف، تصاویر این فرش به ایران ارسال شد و استاد غلامحسین صدیق اسکندرانی از هنرمندان برجسته کشور، با دقت و ظرافت، نواقص و بخش‌های آسیب‌دیده آن را بازسازی کرد. سپس شرکت سهامی فرش ایران اقدام به بافت نسخه‌ای کاملاً مشابه از روی این طرح کرد. این نسخه بازسازی‌شده که پلی بین گذشته و حال است، هم‌اکنون در موزه فرش ایران در تهران نگهداری می‌شود و برای عموم به نمایش درآمده است.
فرش پازیریک تنها یک اثر موزه‌ای نیست؛ اوّلین سند مکتوب هنر اصیل و ریشه‌دار قالی‌بافی ایرانی است. در گلابتون، ما با افتخار، وارث و ادامه‌دهنده همین سنت دیرینه هستیم. نقش‌مایه‌ها و تکنیک‌هایی که روزی در دل کوه‌های آلتای جاودانه شد، امروز در دوره های آموزشی ما، بار دیگر جان می‌گیرد.